वैकल्पिक राजनीतिक शक्तिका चुनौती

विवेकशील साझा पार्टीका संस्थापक संयोजक तथा तत्कालीन विवेकशील नेपाली दलका संस्थापक अध्यक्ष उज्ज्वल थापाको २०७८ साल जेठ १८ गते निधन भयो । उनले नेपालको राजनीति, समाज, अर्थव्यवस्था, सार्वजनिक प्रशासन, स्वास्थ्य सेवामा देखिएका विकृतिहरूमा खबरदारी र विरोधको रचनात्मक शैली सुरूवात गरेका थिए । नेपाल बन्दको विरोधमा ‘नेपाल खुला छ’ र संविधान बन्न ढिलाइ भएको सन्दर्भमा ‘ज्याला पूरा लियौं, अब संविधान देऊ’ उनका केही रचनात्मक अभियान हुन् । उनले नेपालका मूलधारका राजनैतिक दलको विकल्पको खोजी गरे र विवेकशील नेपाली नामको राजनीतिक दल खोले । त्यो दल र नेपाल साझा पार्टीबीच एकीकरण भयो, बीचमा दुई दल फुट्यो र अहिले एकीकृत भएरै कार्यरत छ । उनले युवा पिंढीलाई आफ्नो दलको नेतृत्व सहज हस्तान्तरण गरेका थिए ।
मूलधारमा रहेका राजनीतिक दलमा रहेको किचलोले नेपालको राजनीतिलाई दुर्घटनातर्फ डोहोर्‍याइरहेको समयमा भएको थापाको दुःखद निधनले नेपालमा वैकल्पिक राजनीतिक शक्तिको आवश्यकता सम्बन्धी बहसलाई पुनः सतहमा ल्याएको ठानेको छु । नयाँ दलको रूपमा नेकपा (माओवादी) निर्वाचनबाट सत्तामा पुग्न सक्यो । तर अरू नयाँ दलले नेपालमा उति स्थान बनाउन सकेका छैनन् । डा. बाबुराम भट्टराइको नयाँ शक्ति पार्टी अहिले अस्तित्वमा छैन । नेकपा (एमाले) र नेपाली काँग्रेस विभाजन भएर बनेका नयाँ राजनीतिक दलले पनि जनताको मन जित्‍न सकेनन् । विवेकशील साझा पार्टीले समेत २०७४ सालको स्थानीय निकाय र संसदीय निर्वाचनमा जीत हासिल गर्न सकेनन् । तर यसमा युवाको आकर्षण रहेको लख भने रञ्जु दर्शनाले ल्याएको मतबाट गर्न सकिन्थ्यो ।
भारतमा विकास, सुशासन र सार्वजनिक सेवाको सहज र सरल प्रवाह जस्ता मानिसका दैनिक जीवनमा सरोकार राख्ने विषय उठाएर आम आदमी पार्टी नामको नयाँ राजनीतिक दलका नेता अरविन्द केजरीवाल दुई कार्यकाल दिल्लीका मुख्यमन्त्री भएका छन् । सुशासन, विद्युत आपूर्ति, खानेपानी, स्वास्थ्य र शिक्षा क्षेत्रमा उनले पहिलो कार्यकालमा नै देखिने सुधार गरेका थिए । अहिले कोरोना संक्रमण नियन्त्रण, स्वास्थ्य सेवा प्रवाह र राहत वितरणमा उनले स्तुत्य काम गरेका छन् । नेपालमा भने वैकल्पिक राजनैतिक शक्तिले जरा गाड्न सकेका छैनन् । मैले यसका कारणहरू यस्ता हुनसक्ने लख काटेको छु ।
१. अतिराजनीतिकरणः २०४६ सालमा प्रजातन्त्रको पुनर्वहालीपछि नेपाली समाजको अति राजनीतिकरण गरिएको छ । राजनीतिक नेताहरूको मात्र होइन गाउँका सर्वसाधारण मतदातालाई पनि पार्टीको आधारमा पहिचान दिने र व्यवहार गर्ने परम्परा बसाइएको छ । मलामी र जन्ती पनि पार्टीको आधारमा खोज्न थालिएको छ । बाबुआमा र छोराछोरी, दाजुभाइ दिदीबहिनी, छिमेकीसँग पनि पार्टीको आधारमा सम्बन्धको विकास हुन थालेको छ । राजनीतिक दलका भातृ संगठनको रूपमा रहेका विद्यार्थी संगठन स्कुलमा समेत कार्यरत छन् । कलेजमा यस्ता विद्यार्थी संगठनका सांगठिन गतिविधि तीव्र हुन्छन् । यही समयमा मानिसमा फलानो पार्टीको भन्ने लेबल लाग्छ र त्यसले जीवनभर पछ्याउँछ । मानिसलाई आफ्नो पहिचानको माया लाग्छ र ऊ जीवनभर एकै दलमा आबद्ध हुन्छ । उसले नजानिदो गरी वैकल्पिक राजनीतिक दलका बारेमा निष्पक्ष भएर सोच्ने मानसिक सामर्थ्य गुमाइसकेको हुन्छ ।
२. चेतनाकोकमीः नेपालमा शिक्षाको निकै विकास भएको छ तर स्तरीय र उचित शिक्षाको अझै अभाव नै छ । वस्तुतथ्यलाई जस्ताको तस्तै ग्रहण गर्ने, त्यसको विश्लेषण गर्ने, त्यसका आधारमा निष्कर्ष निकाल्ने र त्यो निष्कर्षलाई व्यवहारमा उतार्न निश्चित बौद्धिक क्षमता आवश्यक पर्छ । यो क्षमताले परिस्थितिअनुसार आफ्नो निर्णय बदल्दै जाने सामर्थ्य प्रदान गर्छ । नेपालमा यस्तो क्षमता भएका जमातको कमी नै छ । अधिकांश मानिस कि त ‘ब्रान्ड लोयल’ भएर आफनै पार्टीमा मत हाल्छन् कि त लहर कता छ त्यो हेर्छन् । स्वतन्त्ररूपले भोट हाल्न खोज्दैनन् । स्वतन्त्ररूपले विश्लेषण गर्न सक्नेले वैकल्पिक राजनीतिक शक्तिलाई नै रोज्छ भन्ने कुरा त होइन तर यसरी विश्लेषण गर्न नसक्नेले समयोचित निर्णय लिन सक्दैन । नेताहरू चुनावको समयमा धुरन्धर विरोध गरेको व्यक्ति र दलसँग मिलेर सत्ताको स्वाद चाखिरहँदा हामी जनता भने ‘तँ यो पार्टी र म यो पार्टी’ भनेर झगडा गरिरहँदा रहेछौं । नयाँ ढङ्गले सोच्ने क्षमताको विकास हुन नसकेको अवस्थामा चलिरहेको व्यवसाय, पार्टी, परम्पराले निरन्तरता पाउन सजिलो हुन्छ । नयाँ सोचको विकास नभई विकल्पको बोध हुन सक्दैन, अनि वैकल्पिक राजनीति पछि पर्नु स्वभाविकै भइहाल्यो ।
३. मध्यमवर्गको विकास नहुनुः मध्यमवर्ग समाजको प्रगतिको कडी हो । आजसम्म संसारमा भएका सबै परिवर्तनको कारक मध्यमवर्गलाई मानिन्छ । मार्क्सले समाजवाद र साम्यवाद सर्वहारा वर्गको नेतृत्वमा आउने कल्पना गरेको थिए । अहिलेसम्म मध्यमवर्गले नै क्रान्ति गरेको र भविष्यमा पनि मध्यमवर्गले मात्र क्रान्ति गर्न सक्छ भनी मार्क्सको त्यो स्थापनाको आलोचना गरिन्छ । नेपालमा मध्यमवर्गको आयतन उति बढ्न सकेको छैन । सहरी मध्यमवर्गको बलमा २०४६ र २०६२ सालमा आन्दोलन त भयो तर देशभर उनीहरूको संख्या र प्रभाव बढ्न सकेको छैन । तीव्र औद्योगिकरण र आर्थिक विकासले मध्यमवर्गको विकास गर्ने हो, नेपालमा त्यो अपेक्षित गतिमा हुन सकेको छैन । मध्यमवर्गको संख्या ठुलो नहुनाले वैकल्पिक राजनीतिक दलका यथार्थपरक विकास, सुशासन र सार्वजनिक सेवाको पहुँचका बाचामा ध्यान दिने मानिस कम छन् । उपल्लो वर्गलाई यथास्थिति नै ठिक छ । तल्लो वर्गलाई देश स्विट्जरल्यान्ड र सिंगापुर बनाइदिने अफिमको लत लगाइएको छ । राष्ट्रिय अर्थतन्त्रको दिगो विकास, रोजगारी, शिक्षा, स्वास्थ्य, बिजुली, टेलिफोनमा सबैको पहुँच जस्ता विषयभन्दा भ्यु टावर, रेल, पानीजहाज, धरहरा, रानीपोखरीमा मानिसको ध्यान बढी जान्छ । अनि वैकल्पिक पार्टीले धक्का खान्छ ।
४. भ्रष्टाचारले भिजेको समाजः हाम्रो समाजमा भ्रष्टाचार व्याप्त छ । भ्रष्टचारले हाम्रो मनमष्तिष्क नै गाँजेको छ । संघीय सरकारले जारी गरेका अन्तर्राष्ट्रिय बोलपत्रदेखि उपभोक्ता समितिका विकास निर्माणका काममा भएका अनियमितताका खबरले पत्रिकाका पृष्ठ भरिएका हुन्छन् । हामी पनि राजनीतिमा लागेका र तिनका छेउछाउ घुमेका व्यक्तिको आर्थिक हैसियतमा छोटो समयमा नै आएको परिवर्तन देखेर ती खबर पत्याउन बाध्य छौं । नेपाली समाजको ठुलो हिस्सा यो भ्रष्टाचार हटाउने होइन, यसको मूलधार समाएर फाइदा लिने दाउमा छ । भ्रष्टाचार हटाउँछु भन्नेहरू नै सत्तामा पुगेपछि आफ्ना नातागोता र कार्यकर्तालाई कमाउने अड्डामा सरूवा गराउँछन् । सार्वजनिक नियुक्तिको श्रृङ्खला पनि यो प्रवृत्तिबाट अछुतो छैन । मूलधारका पार्टी अहिलेसम्म पालैपालो सत्तामा छन् । उनीहरू यो अवधिमा कति मानिसको धन र मानको कारक भएका छन् । कमाएको धन र पाएको नियुक्तिको सोझो गर्नका लागि ती मानिसले मूलधारका पार्टी छोड्न सक्ने कुरै भएन । त्यही बाटोबाट उँभोलाग्ने उद्देश्य लिएका अरू मानिस पनि मूलधारको पार्टी समाइरहेका छन् । सुशासनको नारा लगाउने वैकल्पिक राजनीतिक शक्तिको स्वर भ्रष्टाचारको आँधीले उडाएर लगेको छ । सबैले सुशासनको नारा लगाउने भएकाले ‘यी पनि उही हुन्’ भन्नेलाई जवाफ दिने मौका पनि नयाँ दलले पाएका छैनन् ।
५. निर्वाचन प्रणालीः नेपालको निर्वाचन निकै महँगो छ । यसमा सरकारको ढुकुटी त पर्याप्त खर्च हुन्छ नै चुनावमा भाग लिने दल र उम्मेदवारको समेत धेरै धन खर्च हुन्छ । यसबाट सामान्यतयाः पैतृक सम्पत्ति प्रशस्त भएका, अवैध तरिकाले पर्याप्त सम्पत्ति कमाएका (नेपालको सन्दर्भमा वैध कमाइले नभ्याउला) र सत्ताको दुरूपयोगबाट सम्पत्ति जोडेका पार्टी र व्यक्तिले मात्र चुनावमा जाने हिम्मत गर्छन् । सरकारमा बसेकाले सरकारी बजेटबाट बनेको बाटो, पुल र नहर पनि हाम्रा पार्टीले बनाएको भनेर मतदाता अलमल्याइरहेका हुन्छन् । नयाँ दलको लागि लोभ देखाउने कुरै हुँदैन । विकृत भइसकेको महँगो चुनावी अभियानमा लाग्नका लागि सत्ताको स्वाद नचाखेका दललाई गाह्रो हुन्छ ।
चुनाव चिन्हरूपी ट्रेडमार्क पनि दलको नीति र कार्यक्रममा जति परिवर्तन भए पनि एउटै हुन्छ । संवैधानिक राजतन्त्र मान्ने नीति लिएका पार्टीको चुनाव चिन्ह ती पार्टीले गणतन्त्र ल्याउँदा पनि छोड्न सकेनन् । अझ मतपत्रमा ती चुनाव चिन्ह सँधै एकै ठाउँमा रहन्छन् । सामान्य चेतनास्तर भएका मतदातालाई मतदान गर्न सजिलो हुने ठाउँमा सधैं ठुला दलको चिनो किन हुन्छ ? हरेक चुनावमा मतपत्रको कुन स्थानमा कुन चिनो राख्ने भनेर किन चिठ्ठा हालिंदैन ? अझ हरेक चुनावमा कुन पार्टीलाई कुन चिनो भनेर किन चिठ्ठा हुँदैन ? मैले बुझ्न सकेको छैन । हरेक चुनावमा चुनाव चिन्ह र मतपत्रमा त्यो चिनो रहने ठाउँ गोलाप्रथाबाट छानिने नियम बने मात्र समान आधारमा चुनाव भएको मान्न सकिन्छ ।
मतपत्ररूपी मूल सडकको सटर मूलधारका दलले नछोडेकाले नयाँ पार्टीलाई आफ्नो विचार बेच्न गाह्रो परेको छ । यो निर्वाचनको नितान्त प्राविधिक पक्ष हो तर मेरो विचारमा यो महत्त्वपूर्ण छ ।
६. वैकल्पिक शक्तिका कमजोरीः वैकल्पिक राजनीतिक दलका पनि केही कमजोरीहरू छन् । डा. बाबुराम भट्टराईले प्रतिकूल परिस्थिति र निकै हतारोमा नयाँ शक्ति पार्टी खोले । त्यसै कारण उनलाई नयाँ पार्टीको औचित्यपुष्टि गर्न धौधौ पर्‍यो । विवेकशील नेपाली र नेपाल साझा पार्टी खुले, मिले, फुटे । अहिले फेरि मिलेर चलिरहेका छन् । यसबाट गुट र टुटफुटको नियतिबाट यी पनि अलग छैनन् भन्ने भान जनतामा पर्नु अस्वभाविक होइन । यस्ता वैकल्पिक शक्ति भनेर दर्ता हुने पार्टी पनि धेरै भए । व्यापक छलफल र जनसहभागिताका आधारमा ठुलो पार्टी निर्माणमा कसैको ध्यान गएको छैन । अरूले गर्न सकेनन्, म गर्छु भन्ने सोच्नु राम्रो हो तर अरूले गर्न सकेनन् हामी गर्छौं भनेर सबैलाई समेट्नु झन् राम्रो हो । अहिले वैकल्पिक शक्तिका रूपमा धेरै पार्टी गठन भएका छन् । ती छिन्नभिन्न भएकाले पर्याप्त शक्ति सञ्चय गर्न सकेका छैनन जसबाट मूलधारका दललाई नै सहयोग पुगेको छ ।
७. मतदाताको ब्रान्ड लोयल्टीः अझै पनि कतिपयमा मूलधारका पार्टीमा अहिले देखा परेको समस्या अल्पकालीक हो ।यिनै दलले नै नेपाल र नेपालीको भविष्य सुन्दर बनाउँछन् । यति लामो इतिहास भएको पुरानो दल र अनुभवी नेतालाई माया मारेर नयाँ दललाई सघाउनु पाङ्ग्राको आविष्कारमा समय लगाउनु जस्तै हो भन्ने मतदाताको पनि कमी छैन । आफ्ना दलमा रहेका केही इमानदार नेता र कार्यकर्ताको उदाहरण दिएर यिनीहरू आफ्नो मनलाई सान्त्वना दिन्छन् । यिनीहरू नयाँ राजनीतिक दलमा ठुलो जोखिम रहेको अनुमान गर्छन् र त्यता लाग्दैनन् । सम्पूर्ण जवानी मूलधारको दलमा अर्पित गरेका मानिसले बुढेसकालमा दल परिवर्तन गर्नु सजिलो पनि छैन ।
नेपाली काँग्रेसको गुटगत राजनीति र किंकर्तव्यविमुढता, नेकपा (एमाले) भित्रको किचलो र आसन्न विभाजन, नेकपा (माओवादी केन्द्र) को शक्तिक्षय र जनता समाजवादी पार्टीको अन्तरकलहले मूलधारका पार्टीहरू संकटग्रस्त देखिएका छन् । अब ‘हामी सुध्रिन्छौं, पुराना गल्ती दोहोर्‍याउँदैनौ’ भनी २०६२ सालताका नेपाली जनतालाई दिएको बाचा अहिले झुटो सावित भइसकेको छ । यी पार्टीको यही तालले जनताको स्वतन्त्रता र समृद्धिको अभिलाषा पूरा नहुने पक्का छ । कि यी पार्टी सुध्रिनु आवश्यक छ कि मतदाताले यी पार्टीप्रतिको दृष्टिकोणमा सुधार ल्याउनु आवश्यक छ । पार्टी र जनताले कडा निर्णय नगरे यथास्थितिमा नेपाल र नेपालीको भविष्य उज्ज्वल मात्र हैन सुरक्षित पनि छैन ।
यस अवस्थामा सबैभन्दा ठुलो चुनौती त हामी मूलधारका पार्टीमा भोट दिइआएका मतदाताका सामु छ । ती पार्टी सुध्रिए त केही छैन, तिनैमा भोट हालौंला । ती सुध्रिएनन् भने के गर्ने ? यो भद्रगोल कति सहने ? कुनै पार्टीको नाममा, कुनै चिनोमा भोट हाल्ने विषयलाई आफ्नो बानी, अभ्यास, पहिचान र शुभलाभको विषय ठान्ने कि विवेकको विषय वनाउने ? विवेकलाई स्वार्थको बन्धनमा राख्ने कि विवेकको रक्षा गर्ने ? ती पार्टीको इतिहास मात्र हेरेर मख्ख पर्ने कि आफ्ना सन्तानको भविष्य पनि हेर्ने ? फलानो पार्टीको मानिस भनेर कायम रहेको पहिचान विनाविमर्श कायम राख्ने कि एकपटक पुनरावलोकन गर्ने ?
विवेकशील साझा पार्टी अहिले शोकमा छ । मदन भण्डारीको मृत्युको शोकलाई शक्तिमा बदलेर एमाले यहाँ आइपुगेको हो । पार्टिभित्रका द्वन्द्व र विभाजनबाट निराश जनतालाई समेटेर नै माओवादीले जनयुद्ध अघि बढाएको हो । यस राजनीतिक अन्योललाई वैकल्पिक पार्टीहरूले अवसारको रूपमा लिनुपर्छ । अब वैकल्पिक राजनीतिक शक्तिहरूले पनि आफूहरूबीचमा एकीकरण र शक्तिसञ्चयको रणनीति अख्तियार गर्नुपर्छ । काठमाडौं केन्द्रित राजनीतिलाई छोडेर अब गाउँगाउँमा संगठन विस्तारतिर लाग्नु पर्छ । आगामी चुनावका लागि अब नै तयारी सुरू गर्नुपर्छ । विकास, सुशासन र स्तरीय सार्वजनिक सेवाको पहुँच चुनावी नारा होइन, नेपाली जनजीवनको यथार्थ बन्नुपर्छ र यसका लागि वैकल्पिक राजनीति पार्टीहरूले प्रभावकारी भूमिका निर्वाह गर्नुपर्छ । सके सत्तामा नभए पनि प्रतिपक्षमा बसेर नेपाली जनताको सशक्त प्रतिनिधित्व गर्नसक्ने बन्नुपर्छ । विवेकशील साझा पार्टी हामी जस्ता ‘ब्रान्ड लोयल’ मतदाताको मनमष्तिष्कलाई झक्झक्याउने गरी प्रस्तुत हुनुपर्छ ।
उज्ज्वल थापामा भावपूर्ण श्रद्धाञ्जली !!!
विवेकशील साझा पार्टी यो शोकलाई शक्तिमा बदल्न सक्षम होस् !!!!